Kultur – Mål og makt

Denne teksten stod på trykk i Nr. 4/ 2009, og er skreven av Trine Østerreng.

2009 er året for Hamsun-jubileet, 150 år etter at forfattaren blei født. Feiringa er dempa, medan det politiske ordskiftet er stort. Å feire ein forfattar som har vore viktig på både godt og vondt har gitt arrangørane ei utfordring.

Knut Hamsun er ein av dei viktigaste norske forfattarane gjennom tidene. Nordlendingen har blitt dekorert med tallause priser, og skulekull etter skulekull har lest, drøfta og gjenfortalt både Victoria, Markens Grøde og Pan. Dermed har Hamsun blitt ein av dei få forfattarane dei aller fleste nordmenn faktisk har eit litterært forhold til. Samtidig har heile etterkrigstida hugsa han som uttalt nazist og som forfattar av Hitlers nekrolog. Denne tannpina har gitt opphav til den utbreidde haldninga om at Hamsun var ein politisk idiot, men eit litterært geni. På den måten kan ein hylle verka hans utan å kome så nær ideologien han sjølv løfta opp. Kan me eigentleg gjere det så enkelt for oss sjølv? Kan ein ukritisk fjerne personen frå verket på denne måten?

Forfattaren og verket
Bernt Hagtvedt underviser i faget Folkemord og politisk massevold i det 20. århundrets politikk ved Universitetet i Oslo og er kjent for å vere sterkt kritisk til totalitære ideologiar. Når Mål og Makt spør, argumenterer han likevel for at me bør kunne hylle verka til Hamsun utan å hylle nazisten.

Korleis meiner du me burde feire Hamsun i 2009?

– Me bør lese han, lese han! Verka hans kan bli lest uavhengig av kva mannen gjorde av politiske dumskapar. Politisk var han ein klovn, og ikkje så lite uærleg. At han kunne skrive ”Paa gjengrodde stier” utan noka form for erkjenning av kva han hadde vore med på, seier alt.

Ståle Dingstad, som skreiv doktorgrad ved Universitetet i Oslo om Hamsun, er usamd i denne oppdelinga mellom person og verk (Apollon 01.02.02). Han hevdar at Hamsun hadde politiske føremål med dei tekstane han skreiv. På den måten vert det veldig vanskeleg å skilje til dømes Ringen sluttet (1936) som verk frå nazismen. Då Hamsun i mellomkrigstida skreiv denne romanen, låg nazismen bak som politisk prosjekt, meiner Dingstad.

Anders Heger har i Dagsavisen derimot trekt fram at dei politisk ømme punkta ved Hamsun som person gjer at det faktisk blir litteraturen som kjem i fokus ved dette jubileet (Dagsavisen 21.02.09). For at ei nasjonal feiring skal bli tåleleg må ein fjerne forfattaren og hans politiske visjon frå tekstane han skreiv. Sånn var det ikkje ved Ibsen-jubileet. Der meiner Heger at det var den nasjonale sjølvhevdinga som stod i fokus, mellom anna demonstrert ved framsyninga av Peer Gynt framfor pyramidane i Egypt. Dermed hamna dei litterære verka til Ibsen fort i bakgrunnen.

Varierande grader av hysteri
Synspunkta over demonstrerer utfordringa tilskiparane av Hamsun-året har stått overfor. Ved opninga av året valte dei å lage ei forsiktig markering. På programmet stod framføring av Sult som gateteater og servering av suppe på St. Olavs plass. Kontrastane til den fyrverkeridominerte opninga av Ibsen-året var tydelege. Trass i denne forsiktige starten kom dronning Sonja for å opne året, og Mette-Marit har blitt den høge verje av jubileet. Bernt Hagtvedt ser ingen problem ved dette: – Sjølvsagt var det heilt i orden at dronninga opna året. La oss slutte med å vere så hysteriske.

Lokalsamfunnet på Hamarøy, som var heimbygda til Hamsun, er heller ikkje hysterisk. Der har det sidan 1980 blitt bygd eit eige galleri, lagd eit museum og ein eigen skule i Hamsuns namn. I år opnar det eit Hamsunsenter i bygda. På nettsidene deira viser dei til at fedrelandskjensla til Hamsun kom frå oppveksten på vakre Hamarøy. Samtidig forklarer dei Hamsuns nazistiske sympatiar med den same kjensla. Dei inviterer av den grunn folk til å kome til bygda og ”utforske hvordan biografi og forfatterskap kan henge sammen”. Dermed knyter dei forfattar saman med tekst og nyttar det som utgangspunkt for å lokke folk til seg.

Trøndelag Teater er av ei anna, meir kritisk oppfatning (Adresseavisa 12.01.09). Teatersjef Otto Homlung erklærte tidlegare i år at teateret skulle vere Hamsun-fri sone i jubileumsåret. I eit innlegg i Adresseavisa skreiv han: «Før man tar stilling til Hamsunjubileet kunne man jo lese dikterens nekrolog over Hitler. Hvis man etter det fortsatt med god smak i munnen vil feire jubileet, så er det bare å hive seg med på festlighetene.»

I vegen for andre ordskifte?
No når jubileumsåret har vart ei stund er det kanskje grunn til å utfordre Hegers teori om at dei vanskelege aspekta ved Hamsun har sett litteraturen hans i fokus. Store delar av ordskiftet har nemleg enda opp med å handle om det same som denne teksten har gjort til no. Kunne det vore annleis?

Når forfattarar blir jubilerte, er det eit godt utgangspunkt for å sjå verka deira i samanheng med dagens samfunn. Hamsun har gitt oss ein haug med tema som burde blitt diskuterte, men som i liten grad har blitt løfta så langt i jubileumsåret. I Sult går hovudpersonen i Kristiania og er svolten. I dag heiter byen Oslo, men framleis er det mange svoltne folk på gata som må tigge etter hjelp. Løytnant Thomas Glahn lever i boka Pan i pakt med naturen i Nord-Noreg, akkurat som Isak Sellanrå gjer i Markens Grøde. Måten Hamsun hyllar den nordnorske naturen på, syner at han er noko å ta vare på. Kanskje det perspektivet burde stå litt høgare i kurs no når oljenæringa ynskjer å utvinne meir olje, og det frå Lofoten og Vesterålen.

Ting Mål og Makt for å lesa fleire tekstar av denne typen.

Denne teksta er henta frå siste nummer av MålogMakt, som vert gjeve ut av Studentmållaget i Oslo. Bli medlem, eller ting bladet!

Ofte tenkjer eg at dei verkeleg gode bøkene er dei som endrar seg etterkvart som ein les dei på ny, etterkvart som ei les andre bøker. At dei verkeleg gode bøkene er som dei gode elskarane, at det er dei du veks saman med inn i, og ikkje frå. Som er med på å avgjere kven du blir, kven du er. Eg trur det er det nett det som er så fascinerande med Siri Hustvedt. Og kanskje er det nett dette som òg fascinerer ho?

Kunsten endrar oss. Om bøkene til Siri Hustvedt.
Siri Hustvedt, forfattar, ser seg sjølv, utkledd i full viktorianar-habitt, i spegelen og svimar av. Erik Davidsen, psykiater, blir fotografert av ein inbrotstjuv, stalker og kunstnar. Bilete, som seinare blir ein del av ei utstilling, får han til å kjenne eit sinne han ikkje trudde han hadde. Lily Dahl, servitør og skodespelar, blir sett daud fleire stadar i nærområdet. Det synar seg å vere ei dokke, ein fullgod imitasjon, laga av ein ustoppeleg beundrar. Iris Vegan blir i ein kort og intens periode til hovudpersonen i ei bok ho held på å oversette, og rallar rundt i Brooklyn som Klaus. Møtet mellom sjølvet og kunsten er sjeldan uproblematisk i bøkene til Siri Hustvedt.

Vi kunne fort kome skeivt ut, Siri Hustvedt og eg, om ikkje anna grunna introduksjonen. «Siri Hustvedt er den einaste kvinnelege forfattaren eg respekterer» sa venninna mi. Som meg er ho litteraturstudent. Ho haldt fram. «Eg likar ikkje kvinnelege forfattarar, berre menn. Men ho skriv ikkje som ei kvinne». Eg har aldri trudd på at kvinner skriv på ei spesiell måte, og det har alltid irritert meg litt både med kvinner som skriv kvinneleg og ukvinneleg, for ikkje å snakke om folk som pratar om forfattarar på den måten. Likevel, venninna mi er venninna mi av ein grunn, eller rettare sagt av fleire grunnar: Ho er vittig. Glup. Varm. Raus. Og ho har utruleg god smak. Så kva i all verda var dette for noko, kva var det ho meinte?

Det eg elska – Det som irriterte
Favorittboka til venninna mi var mellom dei nyaste i forfattarskapen til Hustvedt, «What I Loved». Eg las ho, og var ikkje særleg imponert. Men eg trur eg forsto kva ho meinte, venninna. Mange verkar å seie «kvinnelitterartur» når dei meiner privat, personleg, lukka, intimt, og prosaisk, i ordas veste tydingar. I motsetnad til politisk, metapoetisk, ålment, opent og utadretta. Om det verkeleg er ein rettferdig forståing av ordet, eller litteraturen kvinner skriv, kunne eg diskutert godt og lenge, men det tenkjer ikkje gjere her. La meg berre slå fast at kor som er, om dette er «kvinnelitteratur» passar ikkje Siri Hustvedt inn i den kategorien. Ho skriv nemlig langt frå berre om samliv, traumer, barndom og barn. Ho skriv om kunst, identitet: om korleis historiene dannar oss som menneske. «What I Loved» kan tene som eit døme.

I boka treff vi kunsthistorikar og kritikar Leo Hertzberg. Når vi møter Leo held han på å miste synet, og han «ser» attende på livet, delvis ved hjelp av forskjellege ting som er sterkt knytt til dei han hadde kjær. Leo sit åleine og omorganiserer desse tinga, for å sjå kva påverknad tinga, og dei orden dei ligg i, har for hans eigen forståing av historia. Og kva er historia? Utan å røpe noko vesentleg for dei som tenkjer lese boka kan eg seie at det er ei historie som strekk seg langt attende, som handlar om livslang kjærleik, og venskap innad og imellom to venefamilier. På vegen er det fleire dramatiske hendingar, og siste halvdelen av boka er spenningsfull som ein thriller. Ein meldar skildra boka som ei intellektuell «page turner», venninna mi skildra ho som besettande, og det er lett å forstå kva dei meinte med det: Boka er nær umogleg å legge frå seg.

Korleis blei eg den eg er?
Ofte finn eg dei forfattarane best som irriterer meg, og denne boka irriterte meg. For delvis fann eg ho fantastisk, samstundes verka eg å tenkje at det var noko som mangla. At det kunne ha vore litt betre. Det eg elska med boka var mellom anna dei gode skildringar av kunst i litteratur. Dessutan likte eg godt korleis ho på kløktig vis skreiv om menneskeleg psyke. For kunst og psykologi er unektelege viktige delar av denne romanen, på lik line med handlinga eller plottet. For spørsmålet som både Leo, denne lesaren og kanskje til og med forfattaren verkar å stille seg boka i gjennom er det som driv boka fram: Korleis blir vi dei vi er?

Eg gav meg ikkje etter å ha lese denne eine romanen. Eg las ei bok til og ei bok til, til eg tilslutt hadde lese heile forfattarskapen. Og eg fann mange liknande kvalitetar som dei eg fann i «What I Loved». Identitet, psykiatri og kunst er tema for fleirtalet av Hustvedts bøker. Frå debutromanen The Blindfold fram til essayromanen The Shaking Woman – Or a History of my Nerves går temaa som ein einaste lang raud tråd. Så kraftig er denne raude tråda at historiene kanskje kan kjennast litt like, òg kanskje vere det. I hennar siste roman The Sorrows of an American møtar vi til dømes igjen Leo Hertzberg frå What I Loved. Han han ingen stor rolle i romanen, berre såvidt tilstadeverande synar han at det er ein samanheng mellom dei forskjellege bøkene, at dei er som vevd saman. Kanskje er det denne samanvevinga som gjer forfattarskapen så interessant?

Å nøste opp den raude tråden
Om eg skulle formulere denne raude tråden i ei setning måtte det kanskje bli i form av ein påstand: I møte med kunsten endrar vi oss, eller kanskje betre, i møte med kunsten ser vi korleis vi endrar oss. Derfor sit Leo Hertzberg og reorganiserer gjenstandene sine om kveldene, for å sjå korleis han skal forstå alt som har skjedd, forstå korleis han forstår, og ikkje minst, forstå den han er blitt. Kanskje er det derfor Siri Hustvedt skriv eit essay om den gongen ho svima av i eit korsett framfor ein spegel. Dette bilete av ho sjølv i viktora-habitt, og reaksjonen, at ho svimar av, som eit nytt bilete. Kva seier desse bileta av ho om ho, om spegelbiletar generelt, og om sjølvet og møtet med spegelbiletar?

Rundt Ulriken…
Ein psykiatar eg kjenner, som tilfeldigvis òg heiter Siri, samanlikna ein gong psykoterapi med ein langsom samtale. For å illustrere nytta ho dette dømet, som eg trur i alle høve alle bergensarar intuitivt vil forstå. Frå Bergen sentrum ser du dei sju fjell, og størst av dette er Ulriken. Fjella står der, dei tårnar over deg. Uansett kor du står og går, så er dei der, store, massive. Men kva er dette fjellet, for deg? Psykoterapien, den langsamme samtalen, samanlikna ho med å gå rundt Ulriken, å sjå opp på fjellet, medan ein gjekk skritt for skritt rundt. Etter kvart som ein ser fjellet frå forskjellege vinklar vil det ikkje vere det same; etter kvart som ein på vegen rundt endrar seg vil det kanskje i alle høve verke annleis. Når ein så har gått rundt heile Ulriken og er attende på punktet der ein starta, er ein likevel ikkje heilt på same stad.

Så kan ein spørje seg, om det er meg, eller Siri Hustvedt, som går rundt Ulrikken igjennom desse bøkene. Eg trur det gjeld oss begge. Eg kan sjølvsagt ikkje snakke for henne, men sjølv om bøkene ofte kretsar rundt dei same temaa, så er dei ikkje like, kanskje er det som om bøkene ofte ser på det same, men gjennom forskjellege personar, og forskjellege historier. Kanskje er bøkene på den måten hennar ferd om Ulrikken, der ho ser på relasjonar, identitet og psyke frå forskjellege vinklar. Og kanskje er det meg, som har lese meg rundt Ulrikken på vegen gjennom forfattarskapen hennar. Første gong eg las What I Loved var det noko som irriterte meg, utan at eg heilt kunne setje fingeren på kva. Etter å ha lese gjennom forfattarskapen har eg mange teoriar om kva det kunne ha vore. Eg har tenkt på at det kan vere det thrilleraktige elementet, dei korthugde setningane eller mangelen av skildringar av utsjånad. Eg har tenkt på at det kan vere korleis ho strukturer romanane sine så strengt rundt historiene, fablane i Aristoteliske vendingar. Det at eg ikkje aksepterer at karakterane forsvinner når historia kjem til ei ende.

…og attende igjen?
Men det blir lett til spekulering. Sansynlegvis hadde det med fordommar å gjere. Første gong eg las Siri Hustvedt las eg ho som ein som ikkje skreiv kvinnelitterartur. Når eg no kjem attende har eg lese og gjennomlevd nye historier. Så ser eg ho på nytt.

Sidan eg første gong trefte Siri Hustvedt har lesinga mi forrandra seg. Eg har forrandra meg. Og når eg no les What I Loved igjen er det som Siri, ho andre Siri, sa: Plutseleg står du på der du byrja igjen og ser det same igjen. Men så er det ikkje det same. Men noko heilt anna.

Kategori: Kultur

Idiot og geni på ein gong

Siri Hustvedt, Ulriken og meg